Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: Ο γάμος με Γάλλο Στρατηγό, η ζωή στο Παρίσι & το κράξιμο σε Ερντογαν για την Αγιά Σοφιά

Η μικρασιατικής καταγωγής βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ γεννήθηκε στις 29 Αυγούστου 1926.

Της: Έπη Τρίμη

Η Ελένη Αρβελέρ είναι μια γυναίκα με τεράστια προσφορά στον χώρο των γραμμάτων, που αγάπησε την Ιστορία της χώρας μας και έβαλε σκοπό να μεταλαμπαδεύσει τα ελληνικά ιδανικά σε όλον τον κόσμο.

Η φημισμένη Ελληνίδα Βυζαντινολόγος Ιστορικός Ελένη Αρβελέρ μίλησε για τα παιδικά της χρόνια  έχοντας πει: “Γεννήθηκα στον Βύρωνα τον Αύγουστο του 1926. Οι γονείς μου ήταν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα από τα Μουδανιά. Είμαι το έκτο παιδί μιας πολύτεκνης οικογένειας. Όμως, αν και τελευταία, ήμουν το «γρουσούδικο», το «κακορίζικο». Όλοι με προσφωνούσαν ως «το μικρό» και απευθύνονταν σ’ εμένα σε ουδέτερο γένος.

Πατέρας της ήταν ο Νίκος Γλύκατζης, Μικρασιάτης έμπορος και επιστάτης των κτημάτων της οικογενείας της μητέρας της Καλλιρόης, το γένος Ψαλτίδη, η οποία προερχόταν από πλούσια οικογένεια της Προύσας της Μικράς Ασίας.

Τα παιδικά χρόνια στην οδό Κολοκοτρώνη

Η ίδια είχε πει στην Καθημερινή: «Είμαι γεννημένη στο 21 της οδού Κολοκοτρώνη. Τότε, βέβαια, λεγόταν οδός Κοινωνίας των Εθνών, ύστερα Ιωάννου Μεταξά και μετά έγινε πάλι Κολοκοτρώνη. Αυτό για εμένα είναι η σύμπτυξη της ιστορικής μοίρας των λαών, που αλλάζουν τα καθεστώτα, τους συμμάχους και την ιστορία τους την ίδια». Το σπίτι στον Βύρωνα δεν είχε θέρμανση. Αλλά είχε βαβούρα – έξι παιδιά έτρωγαν στο ίδιο τραπέζι και μοιράζονταν ένα δωμάτιο.

α χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς του, όπως και οι γνώσεις του, την έκαναν να νομίζει ότι είναι ένας από τους νεαρούς διανοούμενους λογοτέχνες της παρέας. Ξαναβρέθηκαν όταν η βασίλισσα της Αγγλίας έκανε κρουαζιέρα στον Σηκουάνα και όσοι είχαν σπίτι με μπαλκόνι που έβλεπε στο ποτάμι, μάζεψαν την παρέα για να δει το θέαμα. O Ζακ έχει χωρίσει ήδη από την πρώτη του γυναίκα και μένει στην Bûcherie, το αριστοκρατικό ξενοδοχείο απέναντι από τη Notre Dame.

Έμαθε να γράφει και να διαβάζει πριν πάει στο σχολείο, ακούγοντας τα αδέλφια της. Κυρίως τον μεγάλο που, επειδή ήταν και κομψός, τον φώναζαν «κόμη Μόντε Χρήστο». Τα βιβλία που μετά έφθαναν στα χέρια της έπρεπε να μην ανήκουν πια σε κανέναν άλλο, για να μπορεί να τα έχει δικά της. «Η μάνα μου είχε μια ράφτρα στη Φιλολάου, ήταν εξοχή εκεί, κι όπως πηγαίναμε μια μέρα και τα παράθυρα ήταν ανοιχτά, γιατί είχε καλό καιρό –τι εικόνα κι αυτή!, είδα σ’ ένα σπίτι μια βιβλιοθήκη. Ανέβηκα λίγο στο τοιχάκι, κρατήθηκα από το πρεβάζι στο παράθυρο και σηκώθηκα στις μύτες των ποδιών μου, να θαυμάσω την πρώτη βιβλιοθήκη που έβλεπα – τι ωραίο πράγμα!»

Ο πατέρας μου είχε δύο καΐκια με τα οποία είχε φέρει την οικογένεια στην Ελλάδα από τη Μικρά Ασία. Την ημέρα που γεννήθηκα τα δύο αυτά καΐκια βούλιαξαν στις Φλέβες της Βουλιαγμένης. Γι’ αυτό και με θεωρούσαν κακότυχο παιδί, είχε αναφέρει η Ελένη Αρβελέρ.

Ο πατέρας μου, Νικόλας Γλύκατζης, ήταν έμπορος. Η μητέρα μου, Καλλιρρόη, το γένος Ψαλτίδη, δεν εργαζόταν, ασχολούνταν με τη φροντίδα της οικογένειας.

Ο γάμος των γονιών μου ήταν μη ταξικός. Η μητέρα μου προερχόταν από πλούσια οικογένεια της Προύσας, ενώ ο πατέρας μου ήταν ο υπάλληλος, ουσιαστικά, ο επιστάτης των κτημάτων του παππού μου. Ο παππούς μου σκοτώθηκε μπροστά στα μάτια του πατέρα μου. Είχε βγάλει φετβά ως μουχτάρης, κάτι σαν δήμαρχος, ώστε να μην παίρνουν οι Έλληνες στη δούλεψή τους Τούρκους. Όταν μαθεύτηκε, τον σκότωσαν στα κτήματα. Έτσι, έπεισαν τη μητέρα μου να παντρευτεί τον πατέρα μου, γιατί ήταν εκείνος που ήξερε τα κτήματα και την περιουσία του παππού μου. Πράγματι, η μητέρα μου πείστηκε να προχωρήσει σε αυτόν τον γάμο.

Από τους γονείς μου κρατώ ακόμη την άσβεστη επιθυμία τους να σπουδάσουμε, είχε πει η Ελένη Αρβελέρ. Πίστευαν ότι αν γινόμασταν οι καλύτεροι σε αυτό που θέλαμε, θα ήταν ο τρόπος για να επιτύχουμε στη ζωή μας. Από τα αδέλφια μου πήρα τη συνήθεια της χαρτοπαιξίας. Τους έβλεπα ώρες ατέλειωτες να παίζουν χαρτιά, πόκερ και πόκα, μέρα-νύχτα. Αυτό με ακολουθεί ως σήμερα.

Έγινα δεινή χαρτοπαίκτρια. Μόνο η μπιρίμπα δεν μου αρέσει, εξομολογήθηκε η Ελένη Αρβελέρ. Τα παιδικά μου χρόνια ήταν φτωχικά, αλλά ευτυχισμένα. Πολλά στόματα, μικρό σπίτι, λίγα δωμάτια και αρκετές δυσκολίες. Ωστόσο, ήμασταν χαρούμενοι. Τρέχαμε σε χωματόδρομους και αλάνες. Εφευρίσκαμε χειροποίητα παιχνίδια με φίλους στη γειτονιά. Η απλότητα σε όλο της το μεγαλείο”.

Τον πατέρα μου τον λάτρευα

Τα καλοκαίρια, επειδή δούλευε, ερχόταν από τον Πειραιά μόνο το Σαββατοκύριακο για να μας δει. Μου έλειπε ως παιδί. Όταν ήταν να ‘ρθει, έπαιρνα ένα σκαμνάκι που είχα και πάντα τον περίμενα στη στάση του λεωφορείου. Έφτανα αρκετή ώρα νωρίτερα, μην τυχόν και το χάσω. Μάλιστα, στη διάρκεια της αναμονής μετρούσα τα αυτοκίνητα που περνούσαν. Θυμάμαι ακόμη το νούμερο: 67 αυτοκίνητα μέχρι να εμφανιστεί το λεωφορείο από το οποίο θα κατέβαινε ο πατέρας μου είχε πει η Ελένη Αρβελέρ.

Υπήρξε η πρώτη γυναίκα πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης το 1967 και η πρώτη γυναίκα πρύτανης του Πανεπιστημίου της Σορβόννης στην 700 χρόνων ιστορία του, το 1976. Ακόμη, είναι Πρέσβειρα Καλής Θελήσεως στη UNICEF. Την περίοδο του 1950, ενώ ήταν φοιτήτρια του πανεπιστημίου εργάστηκε ως γνώστρια της γαλλικής γλώσσας στον κύκλο της βασίλισσας Φρειδερίκης. Αποφοίτησε από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μετά την αποφοίτησή της εργάστηκε ως ερευνήτρια στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ θεωρείται σήμερα από τις πλέον εξέχουσες πανεπιστημιακές προσωπικότητες, ιδιαίτερα στη Βυζαντινολογία, με πολύ μεγάλο αριθμό σχετικών διαλέξεων και ομιλιών εντός και εκτός Ελλάδας. Στην πολύχρονη ακαδημαϊκή σταδιοδρομία έχει αναλάβει τα ανώτερα αξιώματα και έχει τιμηθεί με πλήθος διεθνών διακρίσεων. Στα βιβλία της περιλαμβάνονται, επίσης, “Η Σμύρνη ανάμεσα σε δύο τουρκικές κατοχές” (1975), “Η διασπορά στο Βυζάντιο” (1995), “The Making of Europe” (2000), “Γιατί το Βυζάντιο” (2010) κ.ά.

Η ένταξη στην ΕΠΟΝ

Στην Κατοχή εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ και ήταν η υπεύθυνη μαθητριών του Παγκρατίου υπό την καθοδήγηση του Χρήστου Πασαλάρη. Κατά τα Δεκεμβριανά ακολούθησε τον ΕΛΑΣ Αθηνών στην υποχώρηση του από την Αττική, και επέστρεψε στον Βύρωνα μετά την Συμφωνία της Βάρκιζας.

Η μετακόμιση στο Παρίσι

Η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ μετακόμισε στο Παρίσι το 1953 για να συνεχίσει τις σπουδές της. Στη συνέχεια διορίσθηκε στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας και το 1964 έγινε διευθύντρια σπουδών του Κέντρου και το 1967 καθηγήτρια στη Σορβόννη. Το 1966 έλαβε το δίπλωμα doctorat ès lettres, με τη μελέτη της για το Βυζάντιο και τη θάλασσα, που εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις της Γαλλίας (Byzance et la mer, Παρίσι: Presses universitaires de France). Διετέλεσε Διευθύντρια του Κέντρου Ιστορίας και Πολιτισμού του Βυζαντίου και της Χριστιανικής Αρχαιολογίας, έγινε Αντιπρύτανις (1970-1973) και το 1976, Πρύτανις στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris I). Είναι η πρώτη γυναίκα Πρύτανης στην ιστορία των 700 χρόνων του Πανεπιστημίου της Σορβόνης αλλά και η πρώτη γυναίκα παγκοσμίως που είχε τέτοια θέση σε διεθνώς αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο.

Ο γάμος

Η Αρβελέρ γνώρισε τον σύζυγό της, αξιωματικό του γαλλικού στρατού Ζακ Αρβελέρ, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη και σήμερα ζει μόνιμα στη Γαλλία. Όπως αναφέρει η Καθημερινή γνωρίστηκαν  στο σπίτι του Αρμάν Μεγκλέ, εκδότη των γνωστών καταλόγων Bottin, στη rue des Saints Pères, ανάμεσα στους Γάλλους φίλους ήταν ο Ζακ Αρβελέρ. Δεν μιλούσε ιδιαίτερα και όταν εκείνη τον περιγράφει κατοπινά, τονίζει ότι τ

Η Αντίσταση με έκανε αυτό που είμαι

Στο σχολείο που ήμουν οι Ιταλοί το έκαναν νοσοκομείο. Η καθηγήτρια μου είπε να κάνουμε μία ομάδα αντίστασης. Λεγόμασταν “Σπίθα”. Μου έδιναν τα κρυφά φυλλάδια για να τα πάω σε διάφορα μέρη, είπε πρόσφατα η Ελένη Αρβελέρ συνεχίζοντας: “Όταν μπήκα στην ΕΠΟΝ δεν κοιμήθηκα σπίτι μου από 14 χρονών για να μην με πιάσουν. Όλα μου τα αδέλφια μου ήταν οργανωμένα. Το ψευδώνυμό μου ήταν “Νίκη”. Όταν γυρνούσα σπίτι μου η μάνα μου ήξερε ότι έχει διαδήλωση. Γιατί ήξερε ότι θέλω να πλυθώ για να μην με βρουν σκοτωμένη, λερωμένη”.

Μεγάλωσα με την ιδέα της Κωνσταντινούπολης

Ένα από τα πρώτα πράγματα που θυμάμαι από τα παιδικά μου χρόνια είναι από τη μητέρα μου. Όταν πηγαίναμε για την Κωνστάντζα, το πλοίο σταμάτησε στην Πόλη. Η μάνα μου, βλέποντας την Αγια-Σοφιά, δάκρυσε και άρχισε να κλαίει. Σήμερα, όσον αφορά την επιθυμία του Ερντογάν να την κάνει τζαμί, να θυμίσουμε ότι η Αγια-Σοφιά είναι ένα παγκόσμιο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς. Επομένως, το θέμα δεν είναι ελληνικό, αλλά οικουμενικό. Επίσης, αναμένω με ενδιαφέρον την αντίδραση του Πούτιν, αφού η Ρωσία είναι η μόνη εκτός ισλαμικής κατοχής ορθόδοξη δύναμη. Η Μόσχα αυτοαποκαλείται τον 16ο αιώνα «Τρίτη Ρώμη», με τον γνωστό θρύλο που μιλά για την ανάσταση του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, του τελευταίου Κωνσταντίνου, κι έναν τεράστιο σταυρό που περιμένει να αναρτηθεί κάποτε στον τρούλο της Αγια-Σοφιάς. Λέγεται ότι βρισκόταν ως το 1917 στην Οδησσό, περιμένοντας το πλοίο που θα τον πήγαινε στην απελευθερωμένη Κωνσταντινούπολη.

Ο μεγαλύτερός μου φόβος είναι μήπως δεν πεθάνω όρθια

Πάντοτε επιδίωκα να είμαι ανεξάρτητη και να ικανοποιώ μόνη μου τις ανάγκες μου. Δεν μου άρεσε να εξαρτώμαι από τους άλλους. Δεν ήθελα να τους γίνομαι βάρος. Ο θάνατος δεν με τρομάζει. Όπως είπε κάποτε ο Επίκουρος: «Ο θάνατος δεν θα πρέπει να μας απασχολεί, επειδή όταν εμείς υπάρχουμε, ο θάνατος δεν είναι παρών, και όταν ο θάνατος είναι παρών, εμείς δεν υπάρχουμε». Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, όταν τον ρώτησαν περί θρησκείας, απάντησε: «Δεν πιστεύω στον Θεό, αλλά τον φοβάμαι». Εγώ πιστεύω σε έναν κουφό Χριστό και σε μια Παναγία αφηρημένη, έχει αναφέρει η Ελένη Αρβελέρ.

Ο δωρικός Κωνσταντίνος Καραμανλής

Με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή γνωρίζεται από τη στενή του φίλη Φώφη Λεβέντη, που ίδρυσε και διηύθυνε το Centre Hellénique Culturel – εκείνη την εποχή η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ ήταν επίτιμη πρόεδρος. «Εχω μια λέξη για εκείνον. Δωρικός! Μου είχε, νομίζω, μεγάλη εμπιστοσύνη. Πόσες φορές μου τηλεφώνησε στο Παρίσι: “Tι λες γι’ αυτό;” – ζητούσε τη γνώμη μου. Πηγαίναμε να φάμε μαζί· ποτέ δεν συζητούσαμε πολιτικά, μόνο μια φορά μου είπε: “Δεν μου λες, τι έχουν πάθει όλοι αυτοί για τη Μακεδονία; Εγώ Μακεδόνας, Πρόεδρος της Δημοκρατίας, μίλησα; Αυτοί γιατί μιλάνε;”. Για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή έχω μια απόλυτη αναφορά σοβαρότητας, και την εικόνα του τελευταίου μεγάλου πολιτικού της Ελλάδας, μαζί με τον Ανδρέα Παπανδρέου· αλλά εκείνος ήταν πιο μοντέρνος, είχε άλλο πνεύμα. Τον Καραμανλή θα τον συνέκρινα με τον Ντε Γκωλ· τον Ανδρέα με τον Μιτεράν, που τον θεωρώ από τους μεγάλους πολιτικούς, και ανακαινιστή».