Τι σημαίνουν τα όνειρα; 10 σύμβολα που βλέπουμε στον ύπνο μας η σημασία τους σύμφωνα με τον ονειροκρίτη και τα σημάδια για την υγεία μας

Περίπου έξι ολόκληρα χρόνια από τη ζωή μας τα περνάμε στον κόσμο των ονείρων. Μέσα σε αυτό το νοητικό σύμπαν, συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με επαναλαμβανόμενα μοτίβα: πτώσεις στο κενό, καταδιώξεις, αμήχανες στιγμές – όπως να βρισκόμαστε γυμνοί ανάμεσα σε πλήθος – αλλά και εμπειρίες που αψηφούν τη λογική, όπως το να πετάμε ή να χάνουμε τα δόντια μας.

Τα όνειρα άλλοτε μας στοιχειώνουν και άλλοτε μας σαγηνεύουν. Η σχέση του ανθρώπου με αυτά κρατά από την αυγή του πολιτισμού – από την πρώτη σφηνοειδή αναφορά το 2500 π.Χ., έως τις σημερινές επιστημονικές αναζητήσεις για τον ρόλο τους.

Από τις τελετές ύπνωσης της αρχαιότητας μέχρι τους ονειροκρίτες των λαϊκών παραδόσεων, και από την ψυχαναλυτική προσέγγιση του Φρόιντ μέχρι τις σύγχρονες νευροεπιστήμες, τα όνειρα παραμένουν ένα άλυτο μυστήριο.

Η επιστημονική κοινότητα, μάλιστα, έχει αναρωτηθεί ακόμη και για τη φύση των ονείρων των Νεάντερνταλ – με την εκτίμηση πως δεν διέφεραν ιδιαίτερα από τα δικά μας. Σήμερα, οι ερευνητές προσπαθούν να κατανοήσουν πώς οι ενύπνιες εμπειρίες σχετίζονται με την ψυχική μας υγεία και νευροεκφυλιστικές παθήσεις όπως το Αλτσχάιμερ και το Πάρκινσον.

Τι συμβαίνει όταν κλείνουμε τα μάτια

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος κάθε βράδυ “προβάλλει” 4 έως 6 όνειρα – μικρές ταινίες διάρκειας λίγων δευτερολέπτων έως μισής ώρας. Τα πιο ζωντανά από αυτά εμφανίζονται κατά τη φάση REM (Rapid Eye Movement), όπου τα μάτια κινούνται γρήγορα πίσω από τα βλέφαρα. Είναι και τα όνειρα που θυμόμαστε συχνότερα, σε ποσοστό που αγγίζει το 80%.

Αντιθέτως, τα όνειρα που διαδραματίζονται στα αρχικά στάδια του ύπνου (NREM) σπάνια αποτυπώνονται στη μνήμη μας.

Τι υποστηρίζουν οι θεωρίες

Η επιστημονική ερμηνεία των ονείρων παραμένει πολυσχιδής. Μερικές από τις κυριότερες θεωρίες περιλαμβάνουν:

Θεωρία Ενεργοποίησης-Σύνθεσης: Τα όνειρα δημιουργούνται από τον εγκέφαλο ως απάντηση σε τυχαία νευρωνικά ερεθίσματα. Ουσιαστικά, ο εγκέφαλος “συνθέτει” ιστορίες με βάση τυχαίες πληροφορίες.

Θεωρία Αυτοοργάνωσης: Τα όνειρα αποτελούν υποπροϊόν της διαδικασίας οργάνωσης αναμνήσεων και εμπειριών. Ο εγκέφαλος ξεσκαρτάρει την πληροφορία της ημέρας.

Θεωρία Προσομοίωσης Απειλής: Πρόκειται για μια εξελικτική προσέγγιση, που υποστηρίζει ότι τα όνειρα μάς προετοιμάζουν για ενδεχόμενους κινδύνους – μια πρόβα επιβίωσης.

Θεωρία Δημιουργικότητας: Τα όνειρα προσφέρουν χώρο στη φαντασία και τη δημιουργικότητα. Μέσα από αυτά, γεννιούνται ιδέες και λύσεις που συχνά δεν αναδύονται στη διάρκεια της ημέρας.

Όνειρα και αρχαίος πολιτισμός

Στους αρχαίους πολιτισμούς της Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, τα όνειρα δεν ήταν απλώς εσωτερικές εμπειρίες, αλλά ιερά σημάδια, θεόσταλτα μηνύματα ή παράθυρα στον κόσμο των νεκρών. Στην Ελλάδα, τα Ασκληπιεία λειτουργούσαν ως θεραπευτικά ιερά, όπου οι ασθενείς κατέφευγαν με την ελπίδα ότι, μέσω της εγκοίμησης, ο θεός Ασκληπιός θα εμφανιζόταν στον ύπνο τους και θα τους υποδείκνυε θεραπεία.

Παρόμοιες πρακτικές συναντώνται και στην Αίγυπτο. Ένας πάπυρος του 1200 π.Χ. περιγράφει το όνειρο μιας στείρας γυναίκας στον ναό του Ιμχοτέπ – εκεί όπου ο θεός της προσφέρει θεραπευτική συνταγή με βότανα και νερό, οδηγώντας τελικά στη σύλληψη.

Στη Μεσοποταμία, τα όνειρα καταγράφονταν σε πήλινες πλάκες και συχνά ερμηνεύονταν από ιερείς. Το Έπος του Γκιλγκαμές περιλαμβάνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο βασιλιάς της Ουρούκ βλέπει στον ύπνο του ένα τσεκούρι να πέφτει από τον ουρανό – ένα όραμα που η μητέρα του Νινσούν ερμηνεύει ως οιωνό φιλίας με τον Ενκιντού.

Οι ονειροκρίτες της εποχής περιείχαν συχνά συμβολικές και παράδοξες ερμηνείες, όπως το ότι η ούρηση προς τον ουρανό σηματοδοτεί την άνοδο του γιου και την πτώση του πατέρα. Στην Αίγυπτο, οι ιερείς ερμήνευαν τα όνειρα επικαλούμενοι τον θεό Μπες, με τη χαρακτηριστική νανόμορφη μορφή και τα αυτιά λιονταριού.

Ο Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός, με την περίφημη Ονειροκριτική του (2ος αι. μ.Χ.), ανέπτυξε συστηματικά την ιδέα των ονείρων ως προφητικά εργαλεία, ικανά να αποκαλύψουν τη μοίρα κάθε ανθρώπου.

Η ερμηνεία των ονείρων ως θρησκευτικό ή πνευματικό εργαλείο δεν περιορίζεται στη Μεσόγειο. Στις Ινδικές Βέδες, τα όνειρα θεωρούνται ταξίδια της ψυχής, ενώ στους Αβορίγινες της Αυστραλίας, αποτελούν μέσο δημιουργίας του κόσμου από τα όνειρα των αρχέγονων πνευμάτων – μια πραγματικότητα πέρα από τον υλικό χρόνο.

Μεσαιωνική Ευρώπη: Όνειρα, Άγιοι και Έλεγχος

Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, η ονειρική εμπειρία συνέχισε να θεωρείται θεϊκή αποκάλυψη, με επιρροές από την αρχαιότητα. Οι χριστιανοί κληρικοί, ωστόσο, επιδίωξαν να ελέγξουν την ερμηνεία των ονείρων, διαχωρίζοντας τα θεϊκά οράματα από τις παγανιστικές πλάνες.

Παρότι οι άγιοι και οι βασιλείς είχαν το προνόμιο των θείων οραμάτων, τα όνειρα εμφανίζονταν και σε απλούς ανθρώπους. Αφηγήσεις ονείρων σε εκκλησιαστικά κείμενα καταγράφουν αποκαλύψεις για λείψανα αγίων, θεραπείες και προφητείες εγκύων, αποκαλύπτοντας έναν μυστικιστικό λαϊκό πολιτισμό.

Οι κληρικοί, κληρονόμοι της βιβλικής παράδοσης, έβλεπαν τα όνειρα ως θείες εντολές – όπως τα οράματα του Ιωσήφ – και συχνά διεκδικούσαν την αποκλειστική αρμοδιότητα στην ερμηνεία τους. Ο Τερτυλλιανός, θεολόγος της πρώιμης Εκκλησίας, διαχώρισε τα οράματα των λαϊκών από εκείνα των ιερωμένων, μια στάση που θεσμοθετήθηκε από τις Συνόδους των Μεροβίγγειων.

Ονειρικές αποκαλύψεις και εκκλησιαστικός έλεγχος

Οι ειδικοί εντοπίζουν τρία βασικά σημεία:

Τα λαϊκά οράματα ενίσχυαν το εκκλησιαστικό κύρος, όταν οδηγούσαν σε θαυμαστικές ανακαλύψεις λειψάνων.

Η ονειροκριτική αντιμετωπιζόταν συχνά ως επικίνδυνη παγανιστική πρακτική.

Τα όνειρα των εγκύων, με προφητικό χαρακτήρα, αντιμετωπίζονταν με σκεπτικισμό και έλεγχο από την Εκκλησία.

Παρότι δεν υπάρχει πλήρης συμφωνία στους ιστορικούς για το εάν διαμορφώθηκε μια ενιαία χριστιανική κουλτούρα των ονείρων, η σχέση ανάμεσα στην εξουσία των κληρικών και στην αντίσταση των λαϊκών μαρτυρεί μια συνεχή διαπραγμάτευση εντός ενός πνευματικού και μυστικιστικού πλαισίου.

Από τους Θεούς στο Υποσυνείδητο: Η Ψυχαναλυτική Επανάσταση

Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα όνειρα κατέβηκαν από τον ουρανό στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ, με το έργο του Η Ερμηνεία των Ονείρων (1899), άλλαξε για πάντα τον τρόπο που τα αντιλαμβανόμαστε. Για τον πατέρα της ψυχανάλυσης, τα όνειρα δεν ήταν θεϊκά μηνύματα αλλά μεταμφιεσμένες επιθυμίες – αποκρυσταλλώσεις του ασυνείδητου.

Στο διάσημο όνειρο της Ίρμα, ο Φρόιντ απαλλάσσει τον εαυτό του από τις ενοχές για την ασθενή του, μεταθέτοντας την ευθύνη σε άλλον γιατρό. Το όνειρο λειτουργεί ως ψυχικός μηχανισμός άμυνας, μια προσπάθεια επανόρθωσης και αποκατάστασης του εσωτερικού ισοζυγίου.

Παρά τις έντονες επικρίσεις – ιδίως για θεωρίες όπως το οιδιπόδειο σύμπλεγμα – η φροϋδική ερμηνεία παραμένει επιδραστική: τα όνειρα είναι εργαλεία επεξεργασίας καταπιεσμένων συναισθημάτων.

Ο Καρλ Γιουνγκ, μαθητής και στη συνέχεια αντίπαλος του Φρόιντ, έδωσε νέα διάσταση στα όνειρα. Δεν τα είδε μόνο ως προσωπικά ψυχικά κατάλοιπα, αλλά ως αρχέτυπα που αναδύονται από ένα κοινό συλλογικό ασυνείδητο. Για τον Γιουνγκ, τα όνειρα συνιστούν ένα συμβολικό μωσαϊκό, ένα παγκόσμιο σύστημα νοημάτων, κοινό για όλους τους ανθρώπους.

Η ονειρική εμπειρία γίνεται, έτσι, μέσο αυτογνωσίας, απελευθερωμένη από τις θεολογικές ή μυστικιστικές προκαταλήψεις του παρελθόντος, αλλά με αυστηρή επιστημονική θεμελίωση.

Η Νευροεπιστήμη ξυπνά στο όνειρο

Η σύγχρονη επιστήμη στρέφει σήμερα το βλέμμα της στα όνειρα ως νευρολογικά εργαλεία κατανόησης του εγκεφάλου. Τα συνειδητά όνειρα, κατά τα οποία το άτομο αντιλαμβάνεται ότι ονειρεύεται και συχνά επηρεάζει την εξέλιξη του ονείρου, αποτελούν αντικείμενο εντατικής μελέτης.

Ένας στους δέκα βιώνει συχνά τέτοιες εμπειρίες, που συνδέονται με αυξημένη δραστηριότητα στον προμετωπιαίο και βρεγματικό φλοιό – περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αυτογνωσία και τη λήψη αποφάσεων.

Πρωτοποριακές έρευνες έχουν καταφέρει να επικοινωνήσουν με άτομα την ώρα που ονειρεύονται, αποσπώντας απαντήσεις σε ερωτήσεις σε πραγματικό χρόνο. Η εξέλιξη αυτή ανοίγει νέους δρόμους στην αντιμετώπιση κατάθλιψης, άγχους και ψυχικού τραύματος.

Όνειρα ως δείκτες νευρολογικής υγείας

Τα όνειρα, όμως, είναι και δείκτες εγκεφαλικής λειτουργίας. Εφιάλτες με πνιγμό ή δυσκολία στην αναπνοή μπορεί να συνδέονται με υπνική άπνοια, ενώ βίαιες κινήσεις στη διάρκεια του ύπνου REM – όπως κλωτσιές ή φωνές – έχουν εντοπιστεί ως πρώιμα σημάδια νόσου Πάρκινσον ή άνοιας.

Η ατροφία του εγκεφαλικού φλοιού και η συρρίκνωση της φάσης REM, όπως παρατηρείται στη νόσο Αλτσχάιμερ, οδηγούν σε μείωση ή εξαφάνιση των ονείρων – στοιχείο που φαίνεται να συνδέεται άμεσα με την απώλεια μνήμης.

Μελέτες σε ασθενείς με εγκεφαλικές βλάβες αποκαλύπτουν ότι περιοχές όπως η συμβολή του κροταφικού, βρεγματικού και ινιακού λοβού είναι κρίσιμες για την ανάκληση των ονείρων, επιβεβαιώνοντας τη βαθιά νευροβιολογική τους βάση.

Τα όνειρα δεν είναι στατικά. Αλλάζουν με την ηλικία και τις εμπειρίες μας. Στην παιδική ηλικία, κυριαρχούν ζώα, φανταστικά πλάσματα και φόβοι εγκατάλειψης – αντανάκλαση της προσπάθειας των παιδιών να κατανοήσουν έναν κόσμο μεγαλύτερο από τα ίδια.

Στην εφηβεία, τα όνειρα γίνονται πιο έντονα, σεξουαλικά και επιθετικά, ενώ σε μεγαλύτερες ηλικίες επικρατεί μεγαλύτερη ηρεμία και συναισθηματική επεξεργασία.

Μετά τα 60, τα όνειρα γαληνεύουν. Ακόμα και η παρουσία του θανάτου αποκτά παρηγορητικό χαρακτήρα, με επιστροφές αγαπημένων προσώπων που προσφέρουν ανακούφιση.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του 74χρονου γιατρού Paul Volberding, ο οποίος δηλώνει ότι βλέπει συχνά στον ύπνο του εικόνες από την εποχή του AIDS στο Σαν Φρανσίσκο τη δεκαετία του ’80. Τα όνειρά του λειτουργούν ως χρονομηχανή μνήμης και συναισθημάτων.

Καθώς η φάση REM μειώνεται και η μνήμη αποδυναμώνεται, η ικανότητά μας να θυμόμαστε τα όνειρα εξασθενεί. Και, όπως φαίνεται, με τον χρόνο, το ερώτημα τι σημαίνουν τα όνειρα χάνει τη δύναμή του – ή τουλάχιστον παύει να μας απασχολεί τόσο έντονα.

Τελικά, τι είναι τα όνειρα;

Θεϊκά σημάδια, ψυχολογικοί μηχανισμοί ή νευρολογικά δεδομένα; Παρά τις ερμηνείες των αρχαίων ιερέων, τις θεωρίες των ψυχαναλυτών και τις ανακαλύψεις των νευροεπιστημόνων, η απάντηση παραμένει ανοιχτή. Ίσως γι’ αυτό τα όνειρα να διατηρούν τη γοητεία τους: είναι το καθρέφτισμα του εσωτερικού μας κόσμου, ένας άλυτος γρίφος που μας φέρνει πιο κοντά σε αυτό που πραγματικά είμαστε.